Gazali'nin Ahlâk ve Eğitim Anlayışı / Köşe Yazısı - Furkan Kayan

 Gazali’nin Ahlak ve Çocuk Eğitimi Anlayışı

İslam dünyasının yetiştirdiği en önemli filozoflardan olan Gazali, mutasavvıf kimliği ile de tanınır. Ahlak felsefesi alanında ortaya koyduğu eserler onun Bağdat Nizamiye Medresesi Müderrisliğine tayin edilmesini sağlamıştır. Burada sayısız talebe yetiştirip çalışmalarına devam eden Gazali, din öğretilerinden hareketle ahlak ilminin temellerini ortaya koyarak eğitim ve ahlak arasındaki sıkı ilişkiyi göz önüne sermiştir. Ona göre insan, ahlakını sürekli güzelleştirmek ile sorumludur. Nitekim insan ancak bu şekilde Allah’a yakınlaşıp Onunla bütünleşebilir.

Gazali’ye göre insanın temel güdüleri değerler ile dengelendiğinde güzel ahlak, temel güdüler başıboş bırakıldığında ise kötü ahlak ortaya çıkar. O, güzel ahlaka giden yolun eğitimden geçtiğini belirtirken eğitimin başarılı olabilmesini de İslam dininin doğru anlaşılması ve yaşanmasına bağlar. Gazali, insanları iyiye yönlendiren temel değeri ise hikmet olarak belirtir. Gazali bu değer hakkındaki fikirlerini şöyle belirtir.” İlmin güzelliği ve elverişliliği, onunla sözde doğruluk ile yalanın, inançta hak ile batılın ve fiillerde güzel ile çirkinin arasını kolayca fark edecek seviyede olmasıdır. İlim tam olması gereken kıvama ulaştığında hikmet ortaya çıkar. Hikmet ise güzel ahlakın başıdır.(gazali,2013b,s.190-191)

Gazali, insanın kötü hislere sahip olmasının başlıca nedenini dünya sevgisi olduğunu iddia eder. Bu tür insanlar, bir yandan maddi varlığı ile dünya malını elde etmeye çalışırken diğer yandan da kalbiyle ona bağlanmaya başlarlar. Böylelikle insanlar sürekli dünya isleri ile uğraşırlar. Kötülüklerin bundan başka nedenleri de vardır. Kötülüklere neden olan hisler giderildiklerinde ise insan ahlakını olgunlaştırabilir. Bu kötülüklerin önemli bir bölümü insanın dilinden kaynaklanmaktadır. (Gazali2012,seyh2000)

Gazâli’ye göre, kötülüklerin bir bölümü, şehvet duygusundan kaynaklanmaktadır. Bu içgüdü̈, insandaki en güçlü̈ duygu olarak kabul edilir (Şeyh, 2000). Gazâli, şehvet duygusunun, saldırganlık duygusu gibi hayvanlarda da olduğunu vurgular. Bu nedenle insanoğlu hayatta olduğu müddetçe bu duygu yok edilemez. Zira bu duygu neslin devamı için gereklidir. Bu nedenle şehvet duygusunun insanın tabiatından çıkarılması düşünülemez. Öyleyse insan, eğitim yoluyla bu duyguyu normal bir seviyede tutmaya çalışmalıdır (Oruç, 2009).

Gazali’nin genel ahlak felsefesinde olduğu gibi çocuk eğitimdeki düşünceleri de önemlidir.

Gazâli, çocukları anne babaya verilmiş ilahi bir emanet olarak kabul eder. Bu nedenle eğitim önce ailede başlar. Çocuğun ailedeki kişisel eğitimi, onun ruhuna ve bedenine yöneliktir. Gazâli’ye göre, çocuklara kazandırılması gereken ilk değerler; fazilet, adalet, sevgi, acıma, iyilik ve şecaattir. Anne ve baba, bu değerleri önce çocuk üzerinde denemelidir. Bu bakımdan anne ve baba, çocuklara bu değerleri kazandırmak için onları öpmeli ve okşayıp sevmelidir. Çocuğu sevmenin sevap olduğunu söyleyen Gazâli, buna misal verir. Sahabelerden biri olan Akra bin Habis, Hz. Muhammed’in, torunu Hz. Hasan’ı öptüğünü görünce; “benim on tane çocuğum olduğu halde, hiçbirini öpmedim” dedi. Bunun üzerine Hz. Muhammed, “Merhamet etmeyene merhamet olunmaz” buyurdu. Bu misali veren Gazâli, çocuğu sevmenin hem müstehap hem de değerlerin kazandırılması için önemli olduğunu düşünür (Bayrakdar, 2008).

Gazâli’ye göre, anne ve baba her şeyden önce çocuklarına bakmakla sorumludurlar. Temiz şuuru ve nefsi ile masum olan çocuk, Allah tarafından anne ve babanın ellerine bırakılmıştır. Çocuğun aynaya benzeyen kalbi, önüne konulan her şeyi yansıtmaya hazırdır. Bu nedenle çocuk, gördüklerini taklit etme eğilimindedir. Eğer çocuk, iyi yetiştirilirse ideal bir vatandaş olabilir. Aksine kötü yetiştirilir ve ihmal edilirse topluma zarar veren biri haline gelebilir. Dolayısıyla çocuğa tam ihtimam göstermek anne- baba ya da bakımını üzerine alan kimselerin görevidir. Bu nedenle çocuklara iyi davranışlar öğretilmelidir (Dağ & Öymen, 1974).

Gazâli’nin üzerinde önemle durduğu en önemli duygulardan biri utanmadır. Ona göre, çocukta utanma duygusu belirdiği andan itibaren, bu hayâ̂ hissinin körleştirilmemesi için dikkat edilmelidir (Yardım, 1976). Bu nedenle insanın küçük yaşta, başka bir deyişle henüz çocukken eğitilmesi gereklidir. Çocuğun eğitimindeki temel amaç, onun Allah’a taatını artırmaktır Bu nedenle Gazâli, önce bir çocukta bulunması gereken nitelikleri sıralar. Çocuk, her şeyden önce nefsini tüm kötü eğilimlerden arıtmalıdır. Kalbin ilimle ibadeti, ancak onun kötü vasıflardan arınmasıyla mümkündür (Dağ & Öymen, 1974).